سرگیجه در سالمندان : سرگیجه یکی از شکایات شایع در میان سالمندان است که نه‌تنها کیفیت زندگی را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بلکه ممکن است خطر زمین‌خوردن، آسیب‌های جسمی و حتی بستری شدن را افزایش دهد. با بالا رفتن سن، بسیاری از عملکردهای بدن دستخوش تغییراتی می‌شوند که اگرچه بخشی طبیعی از روند پیری هستند، اما می‌توانند زمینه‌ساز بروز علائم آزاردهنده‌ای چون سرگیجه باشند. کاهش تدریجی عملکرد سیستم وستیبولار (تعادلی) در گوش داخلی، تحلیل عضلات، کندی واکنش‌های عصبی و حتی اختلال در بینایی، همگی عواملی هستند که تعادل بدن را دچار اختلال می‌کنند.
در این مقاله از مرکز سرگیجه آوای امید ما به سرگیجه در سالمندان و علل آن می پردازیم.
سالمندان اغلب تجربه نوعی از سرگیجه را گزارش می‌کنند که ممکن است به صورت احساس چرخش محیط، سبکی سر، یا بی‌ثباتی هنگام راه رفتن باشد؛ موضوعی که می‌تواند سبب کاهش اعتماد به نفس حرکتی و اجتناب از فعالیت‌های روزمره شود.
افزون بر تغییرات وابسته به سن، ابتلا به بیماری‌های مزمنی مانند فشار خون، دیابت، مشکلات قلبی و مصرف هم‌زمان داروهای متعدد، می‌توانند این وضعیت را پیچیده‌تر کنند. در بسیاری از موارد، سرگیجه در سالمندان صرفاً یک علامت گذرا نیست، بلکه هشداری است نسبت به وجود یک اختلال زمینه‌ای جدی‌تر. از همین رو، تشخیص به‌موقع علت سرگیجه و انتخاب روش درمانی مناسب می‌تواند نه تنها به کنترل آن کمک کند، بلکه از عوارضی چون افتادن و آسیب‌های جسمی جلوگیری نماید. با رویکرد صحیح، بسیاری از موارد سرگیجه در سالمندان قابل پیشگیری یا کنترل هستند و می‌توان کیفیت زندگی آن‌ها را به شکل قابل توجهی بهبود بخشید.
مقالات مفید زیر را بخوانید:
پیشگیری از زمین خورد در سالمندان
شایع‌ترین علل سرگیجه در سالمندان
سرگیجه در افراد مسن دلایل متعددی دارد که برخی به تغییرات وابسته به سن مرتبط هستند و برخی دیگر به بیماری‌های خاص مربوط می‌شوند. شایع‌ترین علل عبارتند از:
1. سرگیجه وضعیتی خوش‌خیم (BPPV)
سرگیجه وضعیتی خوش‌خیم (BPPV) شایع‌ترین علت سرگیجه با منشأ وستیبولار در سالمندان است که به‌طور ویژه با حرکات خاصی از سر تحریک می‌شود. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که ذرات کلسیمی ریز به نام اتوکونیا (یا کریستال‌های کلسیمی) که به‌طور طبیعی در گوش داخلی قرار دارند، از جای خود جدا شده و وارد یکی از کانال‌های نیم‌دایره‌ای تعادلی می‌شوند در مورد کریستال گوش بیشتر بخوانید. در این حالت، هنگام تغییر وضعیت سر—مثلاً هنگام برخاستن از تخت، خم شدن، یا چرخاندن سر در رختخواب—پیام‌های اشتباه به مغز مخابره شده و احساس سرگیجه شدیدی، به‌ویژه چرخش محیط، ایجاد می‌شود. هرچند این نوع سرگیجه معمولاً کمتر از یک دقیقه طول می‌کشد، اما ممکن است فرد را به شدت نگران یا ناتوان از انجام فعالیت‌های عادی کند.
در مورد سرگیجه در خواب بیشتر بخوانید.
خوشبختانه BPPV با وجود علائم آزاردهنده‌اش، قابل درمان است و جزو اختلالات خوش‌خیم محسوب می‌شود. درمان اصلی آن انجام مانورهای وستیبولار خاصی مانند «مانور اپلی» است که توسط متخصص سرگیجه و در مرکز سرگیجه آوای امید اجرا می‌شود. این مانور با استفاده از چرخش کنترل‌شده سر، باعث بازگشت کریستال‌ها به محل اصلی خود در لابه‌لای ماکولا می‌شود و در بیشتر موارد علائم را به‌طور چشمگیری کاهش می‌دهد یا کاملاً از بین می‌برد. برخی بیماران ممکن است نیاز به چند نوبت تکرار مانور داشته باشند و آموزش خودمراقبتی نیز بخش مهمی از کنترل بلندمدت این بیماری محسوب می‌شود. بنابراین، شناخت این نوع سرگیجه و مراجعه به موقع به پزشک، کلید کاهش نگرانی و بهبود کیفیت زندگی در سالمندان است.
2. اختلال در جریان خون مغزی
اختلال در جریان خون مغزی یکی از دلایل مهم و نسبتاً خطرناک سرگیجه در سالمندان است که باید با دقت بررسی شود. با افزایش سن، احتمال بروز تصلب شرایین (سفت و باریک شدن رگ‌ها) افزایش می‌یابد؛ وضعیتی که باعث کاهش خون‌رسانی به بافت‌های حیاتی از جمله مغز می‌شود. علاوه‌بر آن، مشکلاتی مانند افت فشار خون هنگام تغییر وضعیت (افت فشار ارتواستاتیک)، یا آریتمی‌های قلبی مانند فیبریلاسیون دهلیزی نیز می‌توانند موجب کاهش لحظه‌ای یا مزمن خون‌رسانی به مغز شوند. نتیجه‌ی این کاهش جریان خون، بروز احساس سبکی سر، تاری دید، عدم تمرکز و در مواردی حتی غش یا از دست رفتن تعادل است. این نوع سرگیجه معمولاً با تغییر وضعیت بدن (مثلاً از حالت نشسته به ایستاده) تشدید می‌شود و می‌تواند خطر سقوط و آسیب جدی در سالمندان را افزایش دهد.
در مورد علل سرگیجه در بیماری قلبی بیشتر بخوانید.
تشخیص دقیق علت این اختلال معمولاً نیازمند بررسی جامع توسط پزشک متخصص است که ممکن است شامل نوار قلب، مانیتورینگ فشار خون، اکوکاردیوگرافی و تصویربرداری از رگ‌های مغزی باشد. همچنین درمان به عامل زمینه‌ای بستگی دارد؛ مثلاً در صورت وجود افت فشار خون، ممکن است توصیه به افزایش مصرف مایعات، پوشیدن جوراب‌های فشاری یا تنظیم داروهای قلبی شود. در مواردی که آریتمی علت اصلی باشد، کنترل ریتم قلب با دارو یا استفاده از دستگاه‌هایی مثل ضربان‌ساز ضروری است. در نهایت، آگاهی سالمند و خانواده از این نوع سرگیجه، اجتناب از تغییر وضعیت‌های سریع و معاینات دوره‌ای، نقشی کلیدی در کاهش خطر سقوط و افزایش کیفیت زندگی ایفا می‌کند.
3. اختلالات وستیبولار
با افزایش سن، عملکرد سیستم وستیبولار که در گوش داخلی قرار دارد و مسئول حفظ تعادل بدن در پاسخ به حرکات سر و تغییر موقعیت فضایی است، به‌تدریج کاهش می‌یابد. این سیستم شامل ساختارهایی مانند کانال‌های نیم‌دایره‌ای و گیرنده‌های حسی مویی است که پیام‌های مرتبط با تعادل را به مغز ارسال می‌کنند. با گذر زمان، این گیرنده‌ها تحلیل می‌روند و دقت انتقال اطلاعات حسی کاهش می‌یابد. در نتیجه، سالمندان ممکن است هنگام راه رفتن، ایستادن ناگهانی یا حتی در حالت نشسته دچار احساس عدم تعادل یا سرگیجه شوند. این نوع سرگیجه غالباً خفیف اما مداوم است و ممکن است فرد را به احساس بی‌ثباتی دائمی دچار کند، به‌ویژه در محیط‌های تاریک یا شلوغ که اتکای بیشتری به سیستم وستیبولار وجود دارد.
علاوه بر کاهش عملکرد فیزیولوژیکی، برخی بیماری‌ها یا شرایط مزمن مانند دیابت، کم‌شنوایی ناشی از سن (پیرگوشی)، یا مصرف برخی داروهای سمی برای گوش (اتو‌توکسیک) می‌توانند این اختلال را تشدید کنند. همچنین افراد سالمند ممکن است دچار «وابستگی به بینایی» برای حفظ تعادل شوند؛ یعنی در نبود ورودی‌های بینایی کافی، احساس سرگیجه بیشتر می‌شود. درمان اختلالات وستیبولار ناشی از کهولت سن معمولاً ترکیبی از تمرین های توانبخشی وستیبولار، فعالیت‌های فیزیکی سبک اما منظم، و آموزش راهکارهایی برای جلوگیری از سقوط است.
متخصصین سرگیجه در مرکز سرگیجه آوای امید با طراحی برنامه‌های متناسب با شرایط بیمار می‌توانند در بهبود عملکرد تعادلی و کاهش دفعات سرگیجه نقش مؤثری ایفا کنند. توجه خانواده و مراقبین سالمندان به این نوع سرگیجه، به‌ویژه هنگام بلند شدن از رختخواب یا عبور از محیط‌های ناآشنا، ضروری است.
4. مصرف داروهای متعدد (پُلی‌فارماسی)
مصرف داروهای متعدد در سالمندان که به آن پُلی‌فارماسی گفته می‌شود، یکی از عوامل مهم بروز سرگیجه در این گروه سنی است. سالمندان اغلب به‌دلیل ابتلا به بیماری‌های مزمن مانند فشار خون بالا، دیابت، بیماری‌های قلبی، چربی خون و اختلالات تیروئید، نیاز به مصرف روزانه چندین دارو دارند. بسیاری از این داروها دارای اثرات جانبی مرتبط با تعادل، فشار خون یا عملکرد سیستم عصبی مرکزی هستند. به‌عنوان نمونه، داروهای کاهنده فشار خون مانند بتابلاکرها یا مهارکننده‌های ACE ممکن است با کاهش بیش‌ازحد فشار خون، به‌ویژه هنگام تغییر وضعیت بدن (مانند ایستادن ناگهانی)، باعث سرگیجه یا حتی غش شوند. این نوع سرگیجه معمولاً با عنوان افت فشار وضعیتی (ارتواستاتیک) شناخته می‌شود و در سالمندان بسیار شایع است.
از طرفی، برخی داروهای ضدافسردگی، آرام‌بخش‌ها، خواب‌آورها، و حتی داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) ممکن است با تأثیر بر سیستم تعادل مغز یا گوش داخلی موجب احساس گیجی و عدم تعادل شوند. تداخل دارویی بین چند دارو نیز می‌تواند این علائم را تشدید کند، به‌ویژه زمانی که متابولیسم کبدی در سالمندان به‌طور طبیعی کندتر می‌شود. حتی مکمل‌هایی مانند منیزیم یا ویتامین D، اگر با دوز بالا و بدون تجویز پزشک مصرف شوند، ممکن است باعث اختلال در عملکرد سیستم عصبی یا تعادلی شوند. از این‌رو، بررسی دقیق فهرست داروهای مصرفی سالمند توسط پزشک یا داروساز، به‌ویژه در صورت بروز سرگیجه، اهمیت حیاتی دارد.
در بسیاری از موارد، با اصلاح دوز، تغییر زمان مصرف دارو یا جایگزینی داروهای مناسب‌تر، می‌توان سرگیجه را به‌طور مؤثری کنترل کرد. همچنین توصیه می‌شود سالمندان از تغییر ناگهانی وضعیت بدن خود پرهیز کنند و در صورت تجربه مکرر سرگیجه، حتماً موضوع را با پزشک خود در میان بگذارند.
5. مشکلات بینایی و شنوایی
با افزایش سن، توانایی‌های حسی انسان به‌تدریج کاهش می‌یابد و این کاهش در سیستم‌های بینایی و شنوایی، که نقش کلیدی در حفظ تعادل دارند، می‌تواند به بروز سرگیجه یا احساس ناپایداری منجر شود. بینایی یکی از ارکان اصلی تعادل بدن است. هنگامی که فرد حرکت می‌کند، مغز اطلاعاتی را از چشم‌ها، گوش داخلی و گیرنده‌های حسی عضلانی دریافت کرده و آن‌ها را برای حفظ تعادل پردازش می‌کند. اما در سالمندان، بروز بیماری‌هایی مانند آب‌مروارید، تباهی لکه زرد (دژنراسیون ماکولا) یا آب‌سیاه (گلوکوم) باعث تاری دید، کاهش میدان دید یا کاهش دقت درک عمق می‌شود. این شرایط باعث می‌شود مغز نتواند به‌درستی موقعیت فرد در فضا را تشخیص دهد و این امر به‌ویژه در محیط‌های تاریک، پله‌ها یا سطوح ناصاف، احساس عدم تعادل یا سرگیجه را تشدید می‌کند.
از سوی دیگر، اختلالات شنوایی مانند پیرگوشی (Presbycusis) نیز که در اثر آسیب به سلول‌های مویی گوش داخلی یا عصب شنوایی ایجاد می‌شود، مستقیماً با سیستم وستیبولار مرتبط است. گوش داخلی نه‌تنها مرکز شنوایی، بلکه محل اصلی پردازش اطلاعات تعادلی نیز هست. با اختلال در عملکرد این ناحیه، مغز سیگنال‌های نامنظم یا ناکافی از محیط دریافت می‌کند که می‌تواند باعث سرگیجه یا حس چرخش شود. این وضعیت به‌ویژه زمانی نگران‌کننده است که سالمند در موقعیت‌هایی چون عبور از خیابان یا حرکت در محیط‌های شلوغ دچار سرگیجه شود، چراکه خطر زمین‌خوردگی و آسیب‌های جدی بالا می‌رود. به همین دلیل، معاینات منظم بینایی و شنوایی و استفاده از عینک یا سمعک مناسب نقش مهمی در پیشگیری از بروز یا تشدید سرگیجه در سالمندان دارد. همچنین طراحی مناسب محیط زندگی، نورپردازی خوب و نصب نرده یا دستگیره کمکی در منزل، راهکارهایی مؤثر برای افزایش ایمنی این گروه سنی محسوب می‌شوند.
راهکارهای درمانی سرگیجه در سالمندان
1. تشخیص صحیح و دقیق علت
اولین قدم برای درمان مؤثر سرگیجه، تشخیص درست علت زمینه‌ای آن است. استفاده از ابزارهایی مانند تست‌های دهلیزی، MRI، بررسی فشار خون در حالت ایستاده و خوابیده، و ارزیابی داروهای مصرفی در تشخیص کمک‌کننده است.
2. توانبخشی دهلیزی (Vestibular Rehabilitation)
توانبخشی دهلیزی مجموعه‌ای از تمرینات فیزیکی و حرکتی است که به بازآموزی مغز برای جبران اختلالات تعادلی کمک می‌کند. این روش برای سالمندانی که دچار ضعف سیستم تعادلی شده‌اند، بسیار مؤثر است.
3. اصلاح داروهای مصرفی
بازنگری داروهای مصرفی توسط پزشک یا داروساز می‌تواند به کاهش سرگیجه ناشی از عوارض دارویی کمک کند. در برخی موارد نیاز به کاهش دُز یا تعویض دارو است.
4. تغذیه و هیدراتاسیون مناسب
کاهش آب بدن و کم‌خونی در سالمندان شایع است و ممکن است منجر به افت فشار خون و سرگیجه شود. رژیم غذایی متعادل، مصرف مایعات کافی و مواد غذایی سرشار از آهن و ویتامین B12 اهمیت زیادی دارد.
5. تمرینات تعادلی و ایروبیک سبک
پیاده‌روی منظم، یوگا یا تای‌چی می‌تواند به تقویت تعادل و کاهش سرگیجه کمک کند. این فعالیت‌ها همچنین احتمال زمین‌خوردن را کاهش می‌دهند و اعتماد به‌نفس سالمند را افزایش می‌دهند.
نکات پیشگیرانه برای کاهش خطر سرگیجه و زمین‌خوردن
| اقدام پیشگیرانه | توضیحات |
|---|---|
| استفاده از کفش مناسب | کفش‌های نرم، بدون پاشنه بلند و با کفی ضدلغزش توصیه می‌شود |
| نور کافی در منزل | برای کاهش خطر برخورد و زمین‌خوردن، روشنایی مناسب ضروری است |
| حذف موانع از مسیر رفت‌وآمد | سیم‌ها، فرش‌های لیز و وسایل اضافی را از مسیرها حذف کنید |
| استفاده از میله‌های کمکی | در حمام، راه‌پله و دستشویی از میله‌های نگه‌دارنده استفاده شود |
| معاینه دوره‌ای بینایی و شنوایی | حفظ عملکرد این دو حس مهم در تعادل ضروری است |
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
اگر سرگیجه سالمند با علائمی مانند دوبینی، اختلال در گفتار، سردرد شدید، از دست دادن هوشیاری یا زمین‌خوردن‌های مکرر همراه باشد، مراجعه فوری به پزشک مغز و اعصاب ضروری است. همچنین در صورت مزمن شدن سرگیجه یا پاسخ ندادن به درمان‌های اولیه، بررسی‌های تخصصی بیشتر توصیه می‌شود.
نتیجه‌گیری
سرگیجه در سالمندان اگرچه بسیار شایع است، اما قابل مدیریت و کنترل می‌باشد؛ به شرط آنکه به‌درستی تشخیص داده شود و با رویکردی جامع درمان شود. توجه به عوامل خطر، پیشگیری از زمین‌خوردن، و استفاده از درمان‌های دارویی و غیردارویی می‌تواند تا حد زیادی کیفیت زندگی سالمندان را حفظ کند. وب‌سایت سرگیجه دات کام به‌عنوان مرجع تخصصی در این زمینه، همواره آماده ارائه اطلاعات علمی، به‌روز و کاربردی برای خانواده‌ها و مراقبان سالمندان است.
برای مشاوره و کسب اطلاعات بیشتر با متخصصین ما در مرکز سرگیجه آوای امید ذر ارتباط باشید
09194707047 و 02144005315
بدون دیدگاه